راههاى خلاصى از شیطان
راههاى خلاصى از شیطان |
مبند اى دل به جز در یار خود دل |
امید از هر که دارى جمله بگسل |
|
زمنزلگاه دونان رخت بربند |
وراى هر دو عالم جوى منزل |
|
برون کن از درون سوداى گیتى |
از این سودا به جز سودا چه حاصل |
|
منه دل بر چنین محنت سرایى |
که هرگز زو نیابى راحت دل |
|
قدم بر فرق عالم نه عراقى |
نمانى تا در اینجا پاى در گل «1» |
|
در مراقبه متوسط، سالک حق متعال را مراقب خود مىبیند، به شهود در مىیابد که در هر حال خداى متعالى مراقب اوست.
[کانَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ رَقِیباً] «2».
و خدا نگهبان و مراقب همه چیز است.
خداى متعال نسبت به همه چیز رقیب است، این شهود به سالک نظر دیگرى مىدهد، سالک را عوض مىکند، مسیر او را تغییر مىدهد، در اول سالک براى خود کار مىکرد، در این مراقبه، براى خدا کار مىکند، در اول، محرک او وعدههاى حق بود، در این مراقبه محرکش جلب رضایت حق است، آنجا در انجام اعمال نظر تجارت داشت، در این جا وظیفه او را به عمل وادار مىکند، در اول بهشت و یا جهنم منتهاى مقصد او بود، در اینجا وصال و لقا نهایت سیر اوست به قول خواجه:
ببین تفاوت راه از کجاست تا به کجا.
در این مراقبه چون سالک باعشق و محبت به وظایف قیام مىکند و منظور او ترک خودپرستى است، بدیهى است در نظر با حق متعال معارضه ندارد و نسبت به احکام او اعتراض نمىکند و مراقبه خود او هم، دیگر مورد نظر او نخواهد بود.
در مراقبه عالى، مراقبه سالک روى سبق ذات و ظهور اشارات و افاضات حضرت احدیت است در کلیه اجزاى زمان ازلًا و ابداً و روى خلاصى از ربطه و قید مراقبه است که با فناى نفس وتخلیص از رسم حاصل است، در این مراقبه آیات و افاضات الهى مورد مشاهده سالک است، مىخواهد بداند به چه کیفیت این آیات در آفاق و انفس و در عالم انوار بروز و ظهور دارند و چطور الهامات، اشارات و افاضات به خلق مىرسد و تجلیات افعالى و صفاتى و ذاتى چگونه است، به عبارت سادهتر، مراقبه او روى مشیت و اراده الهى است.
شیطان، دشمن مراقبت
از آن وقتى که سالک به مراقبه برمىخیزد، رقیب سرسخت او نیز مراقبه را شروع مىکند، مراقبه در حقیقت یک نوع مبارزه است.
مراقب مىخواهد در تمام حالات حق را منظور بدارد، رقیب این مراقبه مىخواهد حق را از نظر سالک دور سازد.
مراقب در سیر به سوى حق است، رقیب در این خیال است که سالک را از طریق حق منحرف سازد.
مراقب به طاعات و عبادات روى مىآورد، رقیب او را به سوء و فحشا امر مىکند، او رو به عفاف و کفاف مىرود، این به فقر و تنگدستى او را مىترساند.
سالک مىخواهد بیاد حق متذکر باشد، رقیب او را به فراموشى مىکشاند، او از وعده غرور و مکر کنار مىکشد، این به مکر و وعده و غرور او را مىفریبد و بالاخره این جنگ و گریز هست تا یکى از این دو به دیگرى غالب شود، اگر هوا، نفس و شیطان غالب شود کار سالک زار است.
[فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً] «3».
مسلماً به زیان آشکارى دچار شده است.
اگر سالک غالب گردد.
[فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً] .
بىتردید رستگارى بزرگى یافته است.
نوعاً اشخاصى که از دست رقیب زبردست خود جان سالم به در نمىبرند، در مراقبه اوّل هستند، علّتش این است که در پى مشتهیات نفس بوده و هر چه مىخواهند براى خود مىخواهند و خود را منظور دارند، چون از خودپرستى خلاص نشده و خواسته آنها نفسانى است رقیب بر آنها غالب مىگردد، آنهایى که از مراقبه اوّل خارج شده در مراقبه دوم واقعند از آن جهت که از آنها سلب اراده شد و نظر خود را کنار گذاردهاند رقیب نمىتواند بر آنها غلبه کند، چه اینها جزء احزاب الهى هستند و حزب الهى در همه جا غالب است.
احزاب الهى دوستان خدا هستند، کسانى هستند که عشق و محبت حق ساحت دل آنها را فرا گرفته است، دل آنها در تصرف حق است، دلى که در تصرف حق باشد رقیب نمىتواند در دل آنها راه یابد.
عاشقان در کمین معشوقند |
ساکنان زمین معشوقند |
|
عاشقان را ز دوست نگریزد |
بلبل اندر هواى گل میرد |
|
اندرین ره اگر مقامى هست |
هست ماواى عاشقان الست |
|
چون که حسن آمد از عدم به وجود |
عشق در نور او ملازم بود |
|
جان چو مأمور شد به امر احد |
منتظر یافت عشق بر سر حد |
|
گر تو از عشق فارغى بارى |
من ندارم به غیر از این کارى |
|
هست جانم چنان به عشق غریق |
که ندارد گذر به هیچ طریق |
|
اهل محبت و عشق کسانى هستند که در بحر غرق مىشوند، اما تر نمىشوند، با همه نوع افراد در تماس هستند، اما از کسى رنگ نمىگیرند، با همه روبرو مىشوند اما تحت تأثیر هواى کسى قرار نمىگیرند، در دل نورى دارند با آن نور که به میدان مىروند فاتح و غالب برمىگردند.
گر نور عشق به دل و جانت اوفتد |
باللّه کز آفتاب فلک خوبتر شوى |
|
یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر |
کز آب هفت بحر به یک موى تر شوى «4» |
|
خطرى که از رقیب مخالف ممکن است متوجه سالک گردد اولًا: در مرحله اوّل از مراقبه است، در ثانى در وقتى است که هنوز دل به تصرف حق بیرون نیامده و به نیروى عشق مجهّز نیست، دزد به جایى مىرود که در آنجا متاعى باشد و سالک عاشق چه متاعى دارد که دزد بتواند بدان دستبرد زند«5»؟
استقامت بر عبادت
اعتدال لازمه سلوک است، اگر سالک در راه حق از اعتدال خارج گردد، خروج او از اعتدال سبب انحراف و دو رویى او از حق است، آن سالکى که در امور خود رعایت اعتدال را مىنماید او در طریق حق استقامت مىورزد و مصداق آیه شریفه [فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ] «6» قرار مىگیرد.
چنانچه ما بخواهیم پایه و ستونى را در جایى نصب کنیم که استقامت آن زیاد باشد، آن را باید به طور مستقیم نصب نماییم. در حال استقامت و اعتدال، مقاومت پایه زیاد است، هر فشارى را که بر آن وارد گردد تحمل مىکند.
در حال استقامت و اعتدال، نیروى مقاومت پایه در یک جهت متمرکز است، علّت ایستادگى و مقاومت همین تمرکز قوا است. چنانچه مایل شود نیروى آن تجزیه مىشود و مقاومت اولیه را از دست مىدهد.
امرى که در مورد استقامت به ما رسیده به همین منظور است که از اعتدال منحرف نشویم و نیروى ما تجزیه نشود.
آن که خلاف راه حق در پیش دارد، از اعتدال خارج شده زیر فشار هواهاى نفسانى خوابیده است.
نحوه استقامت در مراحل سلوک مختلف است، در بدایت استقامت متضمّن معنى توجه داشتن به اوامر و احکام است، در نهایت متضمن معنى عدم توجه به غیر، در مقام جمع دال است بر معنى تبلیغ احکام و اوامر.
خواجه هرات در مبحث استقامت معنى دوم را منظور دارد، مىگوید:
جار و مجرور «الیه» در آیه شریفه [فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ] اشاره است به ذات فرد یگانه احدى، مفهوم آن این است که رو به ذات اقدس الهى کنید، غیر او را منظور مدارید حافظ مىگوید:
گفتى بیار رخت اقامت به کوى ما |
من خود به جان تو که از این کوى نگذرم |
|
خواجه، استقامت را به روح تشبیه کرده مىگوید: همان طورى که روح موجب بقاى بدن است، احوال ساکنین نیز با روح استقامت باقى و پایدار است.
استقامت برزخ است بین پرتگاههاى مخوف عالم تفرق و سدرة المنتهاى عالم جمع.
درجات استقامت
همان طورى که استقامت موجب فزونى و زیادتى عمل عامّه است، روحى است که احوال سالکان بدان زنده و باقى است و بر سه درجه است.
سالک اگر از طریق اعتدال و استقامت خارج گردد، در وادى مخوف مشتهیات نفس واقع شده، گرفتار مشکلات عالم تفرق مىشود، از مسیر اصلى منحرف گشته به مقام جمع راه نخواهد یافت.
استقامت سالک در درجه اول، اجتهاد در اقتصاد است، یعنى سعى در میانهروى و اعتدال دارد، این کوشش براى این است که سالک بر رسم علم تعدى نکند، از حدّ اخلاص تجاوز ننماید و بر خلاف دستور قدم برندارد.
سالک، اگر تعدى از رسم علم کند، تعدى از رسم استاد کرده، آن که از دستور استاد سرپیچى کند راه به جایى نمىبرد و در صراط مستقیم قرار نمىگیرد.
دستورهاى شرع مقدس از عالم وحى و الهام است، روى اصل صحیحى است، مبتنى بر سیر و دفع موانع از افراد است، دوایى است که از روى بصیرت و حکمت ترکیب یافته جهت رشد و کمال و خلاصى از امراض نفسانى است، سرپیچى از دستورها سبب مىگردد، شخص در امراض مهلکه خودپرستى باقى بماند، به ستایش حق و حقپرستى نرسد.
چون سالک از حدّ اخلاص تجاوز نماید، عملش روى ریا انجام مىگیرد، عمل در این صورت یا براى عوض است، یا براى اجرت و یا غرضى از اغراض دیگر، در هر صورت عمل بدین ترتیب ارزشى ندارد، اثرى بر آن مترتّب نیست.
استقامت در درجه دوم، در احوال است، استقامت در این مقام مشاهده حقیقت است نه به طریق کسب، ترکیب ادعاست نه به سبب علم، باقى بودن با نور یقظه است نه به وجه تحفّظ.
شرح این داستان بدین قرار است: مشاهده حقیقت به طریق کسب مانند دیدن جایى است به وسیله فیلم یا عکس، در مقام مشهود آن که اظهار حقیقى مىکند باید خود او بدان رسیده باشد، مأخذ گفتارش بیان این و آن و یا دیدن عکس عالم حقیقت باشد، بیانش مستند به شهود نیست، شخص باید خود به مقام شهود رسیده باشد و اظهار حقیقت کند حافظ مىگوید:
اى که از دفتر عقل آیت عشق آموزى |
ترسم این نکته به تحقیق ندانى دانست |
|
به طریق علم نیز سالک ممکن است ترک ادعا یا رفض دعوا نماید، ولى این سلب انانیت علمى است، تا شهود فاصلهاش زیاد است وقتى این پندار تحقق مىیابد که حقیقت [لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ] «7» با تجلیات ذاتى در باطن سالک به ظهور برسد. سالکى که واجد حال مراقبه است و از مراقبه به یقظه و تنبیه مىرسد، یقظه او در این حال یا به وجه تحفّظ براى او باقى است، یا به وجه تلطّف، تحفّظ باشد. خود او سعى دارد آن را حفظ کند، تلّطف باشد لطف ازلى موجب بقاى آن است، اولى تحفظّى است، دومى تحقّقى، اولى در عداد استقامت در احوال نیست، دوّمى هست، اولى را خواجه مطرود مىداند، دومى را مقبول.
در درجه سوم استقامت با ترک رؤیت استقامت و با گذشت از طلب استقامت است، با شهود اقامه استقامت در نفس از طرف حق و بقا به بقاى حق عزّاسمه.
کمال استقامت به ترک طلب استقامت و به عدم رؤیت استقامت است، سالک وقتى وجود خود را قائم به حق دید و دریافت که حق عزّاسمه در باطن کارفرما و کارگزار است، روح استقامت تخیّلى او، از او سلب مىگردد، در این حال نمىتواند به استقامت تکیه، یا با استقامت پیشروى نماید، استقامت بدین معنى اختصاص به زمان تفرقه دارد، در مقام جمع که سلب انانیت از سالک شده، استقامت بدان معنا که گذشت مفهومى ندارد، استقامت در این مقام از آن حق متعال است.
در مقام فنا هنگامى که از سالک سلب انانیت مىشود، همه آن امورى که به او انتساب دارند از او سلب مىشوند و استقامت نیز از آن امورى است که از دست سالک بدر مىرود، حضرت شعیب به قوم خود مىگفت:
[وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ] «8».
و توفیقم فقط به [یارى] خداست.
توفیقى که نصیب من شده از عنایت حق متعال است، همین جمله را ما هم مىگوییم، فرقى در عبارت ما و او نیست، فرق در این است که او به شهود این حقیقت را دریافته و آن را اظهار مىکند، ما در نیافته بلکه از پس چندین حجاب آن را عنوان مىکنیم، او به حقیقت مىگوید ما به مجاز، استقامت نیز همینطور است، حقیقتش از آن کسانى است که به نعمت وصال نایل آمدهاند.
سالک در سیر به سوى حق با نور توحید و جذبات ذوقى عوالم شهود، راه سلوک را مىپیماید «9».
[وَاعْتَبِرْ بِما فَعَلَ بِنَفْسِهِ مِنَ الْاغْواءِ وَالْاسْتِکْبارِ حَیْثُ غَرَّهُ وَأعْجَبَهُ عَمَلُهُ وَعِبادَتُهُ وَبَصیرَتُهُ وَجُرْأتُهُ عَلَیْهِ، قَدْ أوْرَثَهُ عِلْمُهُ وَمَعْرِفَتُهُ وَاسْتِدْلالُهُ بِمَعْقُولِهِ اللَّعْنَةَ عَلَیْهِ إلَى الْأبَدِ فَما ظَنُّکَ بِنَصیحَتِهِ وَدَعْوَتِهِ غَیْرَهُ]
عبرت از شیطان
از آنچه شیطان درباره خود کرده درس بگیر، آن بدبخت ازل و ابد بدون جهت به غرور و کبر آسوده شد. موجودى که عمل و عبادت و بصیرت و جرأت و جسارتش موجب مغرور شدن و فریفته شدنش گشت و علم و معرفت و استدلال عقلى او باعث معلول شدنش شد، چگونه مىتوان به او اطمینان پیدا کرد و به نصیحت و صلاحدید او اعتماد نمود؟!
[فَاعْتَصِمْ بِحَبْلِ اللّهِ الْأوْثَقِ وَهُوَ الْالْتِجاءُ وَالْإضْطِرارُ بِصِحَّةِ الْإفْتِقارِ إلَى اللّهِ فى کُلِّ نَفَسٍ، وَلا یَغُرَّنَّکَ تَزْیینُهُ الطّاعاتِ عَلَیْکَ فَإنَّهُ یَفْتَحُ لَکَ تِسْعَةً وَتِسْعینَ باباً مِنَ الْخَیْرِ لِیَظْفَرَ بِکَ عِنْدَ تَمامِ الْمِائَةِ، فَقابِلْهُ بِالخِلافِ وَالصَّدِّ عَنْ سَبیلِهِ وَالْمُضادَّةِ بِأهْوائِهِ]
تمسک به ریسمان الهى
پس چنگ زن به بند الهى که محکمترین بندهاست و آن پناه بردن به جناب احدیت و اعتراف نمودن به عجز و قصور خود در هر لحظه بلکه در هر نفس است.
چون این دشمن خطرناک با انواع وسوسهها طاعات و اعمالت را براى تو جلوه دهد هرگز مغرور و فریفته مشو؛ زیرا ممکن است نود و نه باب از خیر و نیکى به رویت باز کند تا در قدم صدم بر تو غالب گردد، بنابراین در مرحله مخالفت با او تا هستى ثابت قدم باش و راه نفوذ و فریب او را ببند و با میل و مقاصد او با تمام وجود مبارزه کن.
الهى! ما را از شر این دشمن خطرناک امان بده، اعمال ما را خالص گردان و دست ما را از دامن لطف و کرامتت تا به وقت رسیدن به وصالت کوتاه مکن، محتاجان و نیازمندان را از درگاهت مران و امید امیدواران را قطع منما که ما جز وجود مقدس تو معبودى نداشته و نداریم و غیر پیشگاه لطفت براى ما پیشگاهى وجود ندارد، اگر ما گدایان را از در خانه محبتت برانى دنیا و آخرت ما بر باد خواهد رفت.
به قول فیض کاشانى آن شوریده گلزار عشق:
گوشه چشمى به سوى دردمندان کن به ناز |
تا به بینى روى ناز خود به مرآت نیاز |
|
ناز کن هر چند بتوانى که عاشق مىکشد |
عاشقان را مغتنم باشد زاهل ناز ناز |
|
چشم مستت را بگو تا بنگرد از هر طرف |
چون گذر آرى به عمرى بر اسیران نیاز |
|
چون گذر آرى بر اهل دل توقف کن دمى |
تا شود چشم نظر بازان بر آن رخساره باز |
|
آن که رویت دید یکبار دیگر بنماش روى |
تا کند چشمى به روى دلگشایت باز باز |
|
چند باشم در امید و بیم وصل و هجر تو |
دل مبر یا جان ببر اى دلنواز جان گداز |
|
در فراق خود مسوزانم بده کامم زوصل |
رحم کن بر زاریم جز تو ندارم چاره ساز |
|
روى آتشناک بنما تا بسوزد بیخ غم |
در فراقت فیض را تا چند دارى درگذر |
|
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- فخر الدین عراقى.
(2)- احزاب (33): 52.
(3)- نساء (4): 119.
(4)- حافظ شیرازى.
(5)- مقامات معنوى: 1/ 149.
(6)- فصلت (41): 6.
(7)- آل عمران (3): 128.
(8)- هود (11): 88.
(9)- مقامات معنوى: 2/ 1.
منابع مقاله:
کتاب : عرفان اسلامى جلد نهم
نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان
