برکت صبح زود
به نام خدا
در نوشتار قبل، درباره اهتمام و توجه علما نسبت به سحرخیزی برای عبادت، درس و...، نکاتی را از نظر گذراندیم. از اینجاست که سیره زود خوابیدن در شب و زود بیدار شدن در صبح، در میان علما امری رایج است.
این سیره درباره درس خواندن و تدریس نیز در حوزه علمیه همواره رایج بوده است، چنانکه از قول «آیت الله تبریزی» گفته شد: «طلبه اگر بخواهد در آینده موفق شود، باید سحرخیز باشد، همت داشته باشد و به خود عادت دهد که شب ها زود به خواب رود و از صبحِ زود استفاده کامل بنماید.»
در این نوشتار با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، می خواهیم به این نکته برسیم که در صبح گاهان برکتی ویژه برای کسب رزق و روزی و تلاش در جهت تأمین نیازها و همچنین کسب علم و روزی معنوی وجود دارد.
برکت در صبح زود است
1. در روایتی از کتاب غرر الحکم می خوانیم:
بَاکِرُوا فَالْبَرَکَةُ فِی الْمُبَاکَرَةِ وَ شَاوِرُوا فَالنُّجْحُ فِی الْمُشَاوَرَةِ (1)
مرحوم آیت الله آقا جمال الدین خوانسارى در ترجمه و شرح مختصر آن می نویسند:
«مباکرت کنید یعنى بامداد متوجه کارها گردید، زیرا که برکت در مباکره است. یعنى حق تعالى سعى در بامداد را برکتى دهد که سعیهاى در اوقات دیگر را ندهد،
و مشورت کنید پس فیروزى در مشورت کردن است، زیرا که عقلها یارىِ هم کنند و حق تعالى به سبب این که جمعیت و الفت مردم را با یکدیگر دوست مىدارد، یارى همه کند.» (2)
2. رسول الله صلوات الله علیه و آله فرمود:
إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ الْحَاجَةَ فَلْیُبَکِّرْ إِلَیْهَا وَ لْیُسْرِعِ الْمَشْیَ إِلَیْهَا (3)
هر گاه یکى از شما به حاجتى اقدام کند بامدادان و با شتاب به سوى آن رود. (4)
3. و فرمود:
بَاکِرُوا بِالْحَوَائِجِ فَإِنَّهَا مُیَسَّرَةٌ (5) ؛ بامدادان حوائج خود را طلب کنید که آن آسان است. (6)
4. آن حضرت (ص)، به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
یَا عَلِیُّ اغْدُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ- فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (7)
اى على! بامداد را به نام خدا بگشا که خداى تعالى برکت داده به امتم در بامداد آنها. (8)
برکت صبح، خصوصا برای رزق
5. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:
باکروا فی طلب الرّزق و الحوائج فانّ الغدوّ برکة و نجاح (9)
بامدادان وصبح زود، دنبال روزى و نیازهاى خود بروید زیرا سحر خیزى مایه برکت و رستگارى است. (10)
6. همچنین در روایتی از پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله آمده است:
اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ وَ الْبُکُورُ مُبَارَکٌ یَزِیدُ فِی جَمِیعِ النِّعَمِ خُصُوصاً فِی الرِّزْق وَ حُسْنُ الْخَطِّ مِنْ مَفَاتِیحِ الرِّزْقِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ یَزِیدُ فِی الرِّزْق (11)
روزى را با صدقه فرود آورید، و بامدادان بکار رفتن برکت دارد و به همه نعمتها می افزاید، به ویژه در رزق؛ و خط خوب از کلیدهاى روزی است و شیرین سخنى روزى را افزاید. (12)
7. محمّد بن هلال مذحجى به «اسحاق» فرزند امام صادق علیه السلام گفت:
قَالَ لِی أَبُوکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ (علیهما السلام) إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَاغْدُ فِیهَا- فَإِنَّ الْأَرْزَاقَ تُقَسَّمُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَکَ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ فِی بُکُورِهَا وَ تَصَدَّقَ بِشَیْءٍ عِنْدَ الْبُکُورِ فَإِنَّ الْبَلَاءَ لَا یَتَخَطَّى الصَّدَقَة (13)
پدرت به من فرمود: هر گاه حاجتى پیدا کردى بامدادان بطلب آن بیرون شو، زیرا که ارزاق و روزىها پیش از طلوع آفتاب تقسیم مىگردد، و خداى متعال در ساعات نخستین روز براى این امّت برکت نهاده است، و بامدادان صدقه پرداز که هرگز تیر بلاء و گرفتارى از صدقه در نگذرد از صدقه در نگذرد و به صاحب آن نرسد. (14)
دعای پیامبر برای برکت صبح
8. حضرت رسول صلى اللَّه علیه و آله فرمود:
إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ الْحَاجَةَ فَلْیُبَکِّرْ إِلَیْهَا فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُبَارِکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (15)
هر گاه یکى از شما کارى داشته باشد، صبح زود به دنبال آن کار رود. زیرا من از خداى خویش خواستهام به کسانى از امّت من که اول وقت به سر کار خویش حاضر شوند، برکت دهد. (16)
خواب بین الطلوعین نا مبارک است
9. امام صادق علیه السّلام فرمود:
نَوْمَةُ الْغَدَاةِ مَشُومَةٌ تَطْرُدُ الرِّزْقَ وَ تُصَفِّرُ اللَّوْنَ وَ تُقَبِّحُهُ وَ تُغَیِّرُهُ وَ هُوَ نَوْمُ کُلِّ مَشْئُومٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقْسِمُ الْأَرْزَاقَ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِیَّاکُمْ وَ تِلْکَ النَّوْمَة (17)
خواب صبح شوم و نامبارک است، و روزى را پس میزند، و رنگ و روى را زرد و زار میکند، و شخص را نازیبا و دگرگونه مىسازد و آن خواب همه اشخاص نامبارک است، همانا خداوند تبارک و تعالى روزىها یا روزى مخلوقات را در فاصله دمیدن صبح تا طلوع خورشید مقرّر و تقسیم می فرماید پس زنهار، از خواب در آن هنگام بپرهیزید. (18)
10. در کلمات قصار پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله می خوانیم:
الصّبحة تمنع الرّزق (19)؛ خواب صبح گاهان مانع روزی است.
برخی از شارحان در توضیح این روایت گفته اند:
خفتن از پس نماز صبح، روزى را منع می کند؛ زیرا که وقت قرآن خواندن است و دعا و ذکر خداى تعالى و استغفار کردن؛ پس هر که در این وقت بخسبد، ازین جمله باز ماند و خداى تعالى برکت از وى باز دارد. (20)
صبح زود به دنبال عزتت برو
11. معلّى بن خنیس گوید: امام صادق (علیه السلام) مرا دید که دیر به بازار آمدهام،
فرمود: «اغْدُ إِلَى عِزِّک»؛ اوّل صبح در پى عزّت خود (کار و کسب) برو. (21)
12. امام صادق علیه السلام به یکی از دوستانش فرمود:
«یا عبد اللَّه احفظ عزّک»؛ اى عبد اللَّه! عزّت خود را حفظ کن.
پرسید: وَ مَا عِزِّی جُعِلْتُ فِدَاکَ؛ فدایت شوم، چه چیز عزّت من است؟
فرمود: «غدوّک إلى سوقک و إکرامک نفسک»؛ به بازار رفتن در بامداد، و خود را عزیز و کریم داشتن. (22)
13. آن حضرت به دوست دیگری فرمود:
«ما لی أراک ترکت غدوّک إلى عزّک؟»؛ چه شده است که رفتن به جایى را که عزّت تو در آن است ترک کردهاى؟
گفت: جنازة أردت أن أحضرها؛ در تشییع جنازهاى شرکت کردم.
حضرت فرمود: «فلا تدع الرّواح إلى عزّک»؛ در هر حال، رفتن در پى عزّت خویش (کار و کسب) را ترک مکن. (23)
تلاش شما در طلب رزق را دوست دارم
14. امام صادق علیه السّلام فرمود:
إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ أَرَى الرَّجُلَ مُتَحَرِّفاً فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ: اللَّهُمَّ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (24)
من دوست دارم ببینم مردى را که براى پیدا کردن روزیش مایل است [یا طبق ترجمه دیگر:] داراى حرفه و شغلى است؛ و براى یافتن روزى سحرخیز می باشد، زیرا رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله در حقّشان دعا کرده و از خداوند درخواست کرده است که امّت او را که صبح زود بدنبال کسب روزى برمىخیزند برکت دهد. (25)
15. همچنین از آن حضرت (علیه السلام) روایت است که:
لَا تَکْسَلُوا فِی طَلَبِ مَعَایِشِکُمْ فَإِنَ آبَاءَنَا کَانُوا یَرْکُضُونَ فِیهَا وَ یَطْلُبُونَهَا (26)
در طلب روزى و معاش خودتان تنبلى نکنید؛ و بدانید که پدران ما براى طلب معاش مىدویدند و مىکوشیدند (و کلّ بر دیگران نمىشدند). (27)
از صبح زود به دنبال علم
16. در کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمده است:
اغْدُوا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُبَارِکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (28)
در طلب علم زود خیز باشید، زیرا از پروردگارم درخواست کرده ام که به امت من در بامدادشان برکت دهد.
17. و می فرماید:
أغدوا فی طلب العلم فإنّ الغدوّ برکة و نجاح؛ در طلب علم زود خیز باشید زیرا زود خیزى مایه برکت و کامیابى است. (29)
18. از آن حضرت روایت است که:
اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً لَهُمْ وَ لَا تَکُنِ الْخَامِسَ فَتَهْلِکَ (30)
هر بامداد یا دانشمند یا دانش آموز یا گوش دهنده یا دوست ایشان باش، و پنجمین کس مباش که هلاک و تباه می گردى. (31)
19. امام باقر علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه وآله، روایت کردند که فرموده:
اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً وَ إِیَّاکَ أَنْ تَکُونَ لَاهِیاً مُتَلَذِّذاً (32)
صبح کن و روزت را بگذران که یا عالم باشى یا علم آموز، و بپرهیز از اینکه عمرت در لذائذ غفلتزا و کامجوئیهاى زیانبخش سپرى گردد. (33)
برکت خاص برای صبح شنبه و پنجشنبه
20. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
بُکْرَةُ السَّبْتِ وَ الْخَمِیسِ بَرَکَةٌ (34) ؛ بامدادان شنبه و پنجشنبه برکت است. (35)
آقا جمال الدین خوانسارى در ترجمه و شرح مختصر آن می نویسند:
بامداد روز شنبه و پنجشنبه برکت است؛ یعنى از براى کارها مثل سفر و تجارت و غیر آن، و از حضرت رسالت پناهى صلّى اللّه علیه و آله نقل شده که دعا کردند که «اللَّهُمَ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا یَوْمَ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا» یعنى خداوندا برکت ده براى امّت من در صبحگاه رفتن ایشان بکارها در روز شنبه ایشان و پنجشنبه ایشان، و ظاهر است که دعاى آن حضرت صلّى اللّه علیه و آله مستجاب است. (36)
21. از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده که رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود:
اللَّهُمَ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا یَوْمَ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا (37) ؛ بار خدایا براى امت من در صبح روزهاى شنبه و پنجشنبه برکت قرار بده (38)
برخی از علما در شرح این روایت، این درخواست برکت را از این جهت می دانند که امّت پیامبر بتوانند از عصر روز پنجشنبه تا آخر روز جمعه مشغول عبادت الهى باشند و آن چه در جمعه از ایشان فوت شده است، در روز پیش و پس آن جبران بشود. (39)
پی نوشت ها:
(1) تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص441
(2) شرح آقا جمال الدین خوانسارى بر غرر الحکم، ج3، ص264
(3) من لا یحضره الفقیه، ج3، ص157
(4) من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج4، ص207، باب شغلها، کسبها، درآمدها و صنعتها
(5) الخصال، ج2، ص394
(6) خصال- ترجمه جعفرى، ج2، ص95
(7) بحار الأنوار، ج72، ص100، باب48
(8) آداب معاشرت- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، ج2، ص68
(9) نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص371
(10) گلهاى جاویدان(هزار کلمه قصار)،ص170
(11) بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج73، ص318، باب 60 ما یورث الفقر و الغناء
(12) آداب و سنن- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، ص202
(13) أمالی المفید، ص54، المجلس السادس
(14) امالى شیخ مفید- ترجمه استادولى، ص66، مجلس ششم، چهارشنبه 19 شوال 404
(15) من لا یحضره الفقیه، ج3، ص157، باب المعایش و المکاسب و الفوائد و الصناعات
(16) من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج4، ص206 و 207، باب شغلها، کسبها، درآمدها و صنعتها
(17) من لا یحضره الفقیه، ج1، ص502، باب کراهیة النوم بعد الغداة
(18) من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج2، ص206، در بیان کراهت خواب پس از نماز صبح
(19) نهج الفصاحه، ص547
(20) شرح فارسى شهاب الأخبار(کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، محمد بن سلامة قضاعی، ص21
(21) من لا یحضره الفقیه، ج3، ص192، باب التجارة و آدابها و فضلها و فقهها؛ الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج3، ص213
(22) تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج7، ص4؛ الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج3، ص213
(23) همان
(24) من لا یحضره الفقیه، ج3، ص157، باب المعایش و المکاسب و الفوائد و الصناعات
(25)من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفارى، ج4، ص206، باب شغلها، کسبها، درآمدها و صنعتها
(26) وسائل الشیعة، ج17، ص60، باب 18 کراهة الکسل فی أمور الدنیا و الآخرة
(27) الحیاة / ترجمه احمد آرام، ج5، ص496
(28) منیة المرید، ص266
(29) نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص226
(30) بنادر البحار، ص102؛ عوالی اللئالی، ج4، ص75
(31) بنادر البحار- ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار، ص102
(32) المحاسن، ج1، ص227، باب 15 الحث على طلب العلم
(33) الحدیت- روایات تربیتى، ج1، ص54
(34) تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص319؛ نثر اللآلى، ص54؛ عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، ص195
(35) نثر اللآلى- سخنان درر بار امام على علیه السلام، ص55
(36) شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم، ج3، ص259
(37) عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص34؛ صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، ص51؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص425
(38) اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه السلام، ص840
(39) لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج4، ص557
تهیه و فرآوری : گروه حوزه علمیه تبیان
